Jaki jest zakres działania obrońcy?
Zgodnie z obowiązującą zasadą obrońca z wyboru lub z urzędu może działać w całym postępowaniu, w tym również po uprawomocnieniu się orzeczenia. Oskarżony może jednak ograniczyć działanie obrońcy. Może np. upoważnić go tylko do występowania przed sądem pierwszej instancji (art. 84 § 1 Kodeksu postępowania karnego).
Zakres działania obrońcy z urzędu
Obrońca z urzędu musi podejmować czynności do prawomocnego zakończenia postępowania (art. 84 § 2 Kodeksu postępowania karnego). Ma on także prawo do podejmowania czynności po uprawomocnieniu się wyroku, jeśli tylko ustanowienie obrońcy z urzędu nie zawiera ograniczenia.
Czasem zdarza się, że określonej czynności prawnej należy dokonać poza siedzibą sądu lub miejscem zamieszkania obrońcy z urzędu. W takiej sytuacji prezes sądu, przed którym ma być dokonana czynność lub referendarz sądowy tego sądu (a w postępowaniu przygotowawczym prezes sądu rejonowego miejsca czynności lub referendarz tego sądu), na uzasadniony wniosek dotychczasowego obrońcy może wyznaczyć do dokonania tej czynności innego obrońcę spośród miejscowych adwokatów lub radców prawnych (art. 84 § 2 Kodeksu postępowania karnego). Zmiana obrońcy w takiej sytuacji nie może jednak nastąpić z urzędu. Konieczne jest bowiem złożenie wniosku przez obrońcę.
W praktyce decyzję o wyznaczeniu obrońcy spośród miejscowych adwokatów lub radców prawnych podejmuje przewodniczący wydziału. Wydaje w tym celu zarządzenie, którego nie można zaskarżyć.
Obrońca wyznaczony z urzędu w postępowaniu kasacyjnym, w postępowaniu o wznowienie postępowania oraz w postępowaniu o uchylenie wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyroku sądu i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania powinien osobiście sporządzić i podpisać kasację, wniosek o wznowienie postępowania lub skargę od wyroku sądu odwoławczego. Nie może on bowiem tylko podpisać kasacji, wniosku o wznowienie postępowania lub skargi od wyroku sądu odwoławczego sporządzonej np. przez skazanego. Jeśli wyznaczony z urzędu obrońca nie widzi podstaw do sporządzenia kasacji, skargi lub wniosku o wznowienie postępowania powinien o tym poinformować sąd. Wydaje się, że informacja, o której mowa wyżej powinna być sporządzona przez obrońcę w formie, która zawiera pisemne uzasadnienie opinii o braku podstaw do wniesienia kasacji, skargi lub wniosku o wznowienie postępowania. Pismo informujące o niestwierdzeniu podstaw do złożenia wniosku o wznowienie postępowania powinno czynić zadość wymaganiom formalnym pisma procesowego, a więc zawierać nie tylko samo stanowisko, ale również jego uzasadnienie. Jeśli przedłożona sądowi przez obrońcę z urzędu pisemna informacja nie zawiera uzasadnienia, należy wezwać obrońcę do uzupełnienia braku formalnego tego pisma procesowego.
Pełnomocnik z urzędu ustanawiany jest dla wnioskodawcy, a nie dla sądu. Nie ma więc obowiązku sporządzenia skargi kasacyjnej czy wniosku o wznowienie postępowania, nawet jeśli tak życzy sobie osoba, dla której został on wyznaczony. Jeśli jednak złożono już kasację osobistą wnioskodawcy lub wniosek o wznowienie postępowania powinien on także przeanalizować i wskazać dlaczego dana argumentacja jest bezzasadna lub nie ma charakteru kasacyjnego lub skutkującego wznowieniem postępowania. Jeśli zaś wskazywane w piśmie samej strony uchybienia mają choćby w części charakter kasacyjny lub przemawiają za sporządzeniem wniosku o wznowienie postępowania, pełnomocnik powinien sporządzić taką skargę lub wniosek.
To, że wyznaczony stronie obrońca lub pełnomocnik z urzędu sporządził opinię o braku podstaw do wniesienia kasacji nie powoduje, że sama strona staje się osobą nieuprawnioną do wniesienia kasacji, ponieważ uprawnienie to przysługuje stronie, a nie jej obrońcy czy pełnomocnikowi.
W przypadku, gdy obrońca z urzędu stwierdzi brak podstaw do wniesienia kasacji, skargi od wyroku sądu odwoławczego lub złożenia wniosku o wznowienie postępowania, po to aby skazany mógł skutecznie domagać się wyznaczenia nowego obrońcy z urzędu w celu ponownego rozważenia istnienia przedmiotowych podstaw, powinien wskazać na realne zaniedbania ze strony obrońcy z urzędu, które doprowadziły do wniesienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia.
Kodeks postępowania karnego nie pozwala organowi procesowi zmuszać obrońcy z urzędu do sporządzenia kasacji, skargi od wyroku sądu odwoławczego lub wniosku o wznowienie postępowania. Sąd nie kontroluje opinii sporządzonej przez obrońcę. Brak w Kodeksie także przepisu, który nakazywałby ustanowić innego obrońcę z urzędu, gdy wcześniej wyznaczony obrońca nie znajduje podstaw do wniesienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Organ procesowy, który wyznaczył obrońcę jest jednak uprawniony do badania prawidłowego wykonania obowiązków w ramach zagwarantowania stronie prawa do skutecznej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w zakresie wynikającym z art. 84 § 3 Kodeksu postępowania karnego. W konsekwencji gdyby organ procesowy stwierdził zaniedbania ze strony obrońcy z urzędu, powinien nie tylko ustanowić nowego obrońcę, ale również dokonać sygnalizacji.
Bardzo często zdarza się, że skazani domagają się wyznaczenia kolejnego obrońcy z urzędu w celu złożenia wniosku o wznowienie postępowania lub wniesienia skargi kasacyjnej, ponieważ nie mieli osobistego kontaktu z obrońcą. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10.06.2014 r. III KZ 27/14 stwierdził, że twierdzenie skazanego, że obrońca z urzędu nie skontaktował się z nim w sprawie dotyczącej wznowienia postępowania nie może bagatelizować opinii o braku podstaw do złożenia takiego wniosku, ponieważ to przede wszystkim od obrońcy wykonującego czynności w trybie art. 84 § 3 Kodeksu postępowania karnego zależy, czy taki bezpośredni kontakt jest potrzebny do rzetelnego wykonania zleconych mu przez sąd obowiązków procesowych.
Jeśli wyznaczony obrońca z urzędu z powodu braku podstaw prawnych nie wniesie kasacji, sąd powinien zawiadomić o tym skazanego. Powinien to zrobić nawet, jeśli uczynił to już sam obrońca. Jeśli obrońca wyznaczony z urzędu prześle sądowi wraz z informacją, o której mowa w art. 84 § 3 Kodeksu postępowania karnego, również informację o tym, że sam powiadomił skazanego o braku podstaw do wniesienia kasacji, to i tak na sądzie będzie ciążyć obowiązek poinformowania skazanego o powyższym. Od chwili doręczenia skazanemu tej informacji zaczyna bowiem ponownie biec termin 30 dni do wniesienia kasacji przez obrońcę ustanowionego ewentualnie z wyboru, względnie do złożenia w tym czasie kolejnego wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu i wykazania uchybień, jakich dopuścił się wcześniej wyznaczony obrońca.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego skłania się ku poglądowi, że od daty zawiadomienia skazanego o złożeniu opinii stwierdzającej brak podstaw do sporządzenia kasacji przez obrońcę z urzędu przysługuje mu 30-dniowy termin do wniesienia kasacji sporządzonej przez obrońcę z wyboru. O tym uprawnieniu zgodnie z zasadą lojalności należy pouczyć skazanego.
Często zdarza się, że skazani osobiście sporządzają kasacje, w których zamieszczony jest wniosek o wyznaczenie im obrońcy z urzędu. W takiej sytuacji prezes sądu powinien merytorycznie rozpoznać ten wniosek. Przepis art. 84 § 3 Kodeksu postępowania karnego ma na celu przeciwdziałanie podejmowaniu przez obrońców czynności wbrew ich przekonaniu o zasadności wniesienia kasacji lub złożenia wniosku o wznowienie postępowania, w obawie przed przed zarzuceniem im niedopełnienia obowiązków lub nienależytego wywiązania się z nich.
Jak już wspomniano wyznaczony obrońca z urzędu jest zobowiązany działać tylko do prawomocnego zakończenia postępowania. Zatem w sytuacji, gdy będą zachodzić uzasadnione wątpliwości, o których mowa w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 (np. ze sporządzonej na użytek postępowania opinii wynika, że zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była ograniczona w stopniu nieznacznym) należy po ogłoszeniu wyroku kończącego postępowanie w sprawie wyznaczyć już wtedy skazanemu obrońcę z urzędu w celu rozważenia możliwości wniesienia kasacji.
Obowiązek obrońcy z urzędu podejmowania czynności procesowych do prawomocnego zakończenia postępowania nie powinien zwalniać go z obowiązku złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku. Niezłożenie tego wniosku mogłoby bowiem doprowadzić do nieodwracalnego zaprzepaszczenia możliwości wniesienia środka odwoławczego w danej sprawie. Niezależnie od tego podnosi się, że w przypadku nadzwyczajnych środków zaskarżenia obrońca z urzędu uprawniony jest do odstąpienia od konieczności wnoszenia środka zaskarżenia, jeśli nie stwierdza podstaw do wniesienia kasacji lub wniosku o wznowienie postępowania, a w przypadku apelacji nie ma takiej swobody decyzyjnej.
Sąd orzekając o przyznaniu wynagrodzenia obrońcy z urzędu za sporządzenie opinii o braku podstaw do wniesienia kasacji lub sporządzenia wniosku o wznowienie postępowania zasądza na rzecz obrońcy od Skarbu Państwa wynagrodzenie na podstawie § 17 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 03.10.2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu. Przepisy te należy odpowiednio stosować do opinii o braku podstaw do sporządzenia skargi od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu pierwszej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania.