Kiedy można żądać wyznaczenia obrońcy z urzędu?

Prawo do obrony i korzystania z pomocy obrońcy wynika z art. 42 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z tym przepisem każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Niezależnie od tego na jakim etapie sprawa się znajduje podejrzany (oskarżony, skazany) może domagać się od właściwego organu procesowego wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Przed pierwszym przesłuchaniem podejrzanego należy go pouczyć m.in. o prawie do korzystania z pomocy obrońcy, w tym do wystąpienia o obrońcę z urzędu, jeśli są spełnione przesłanki art. 78 § 1 Kodeksu postępowania karnego.

Jeśli z okoliczności sprawy wynika, że podejrzany nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, prokurator powinien pouczyć go o tym, że ma prawo do wystąpienia z żądaniem wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Oskarżony może domagać się wyznaczenia obrońcy z urzędu, gdy:

nie ma obrońcy z wyboru,
wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

O wyznaczeniu obrońcy z urzędu może zdecydować prezes sądu, przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia lub referendarz sądowy. Decyzja o wyznaczeniu obrońcy z urzędu i decyzja o odmowie jego wyznaczenia podejmowane są w formie zarządzenia.

Na zarządzenie prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy można złożyć zażalenie do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a na postanowienie sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy – zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu (art. 81 § 1a Kodeksu postępowania karnego). Ponowny wniosek o wyznaczenie obrońcy oparty na tych samych okolicznościach pozostawia się bez rozpoznania (art. 81 § 1b Kodeksu postępowania karnego).

Przepis pozwalający na wyznaczenie obrońcy z urzędu nie wymaga udokumentowania sytuacji majątkowej podejrzanego. Wystarczy tylko wykazać, że podejrzany nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Podejrzany może np. złożyć pisemne oświadczenie o stanie majątkowym. Rozstrzygając wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu należy uwzględniać sytuację majątkową oraz wysokość uzyskiwanych dochodów w chwili podejmowania decyzji o wyznaczeniu obrońcy, a nie jego wcześniejszą sytuację materialną, która mogła być dobra, a później uległa pogorszeniu (np. gdy podejrzany przebywa w areszcie śledczym i nie pracuje w związku z czym pozbawiony jest stałych dochodów i jednocześnie nie posiada majątku, który pozwoliłby mu ma ponoszenie kosztów obrony, ale także na utrzymanie rodziny).

Przed wyznaczeniem obrońcy z urzędu bada się stan majątkowy podejrzanego w chwili złożenia wniosku o ustanowienie obrońcy z urzędu, a nie hipotetyczne założenie. Wyznaczenie obrońcy z urzędu powinno zatem nastąpić zarówno, gdy podejrzany w ogóle nie ma środków na pokrycie kosztów obrony z wyboru, jak i wtedy, gdy posiadane środki są na tyle małe, że nie pozwalają na pokrycie tych kosztów oraz utrzymanie siebie i swojej rodziny na podstawowym poziomie.

Oskarżony (podejrzany) ma obowiązek należytego wykazania, że nie jest on w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Trzeba go jednak o tym prawie pouczyć. W przypadku, gdy oskarżony (podejrzany) ubiegający się o wyznaczenie obrońcy z urzędu złoży stosowny wniosek, ale nie wykaże należycie, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, przewodniczący wydziału wyznaczy mu odpowiedni termin do uzupełnienia wniosku. Po bezskutecznym jego upływie następuje merytoryczne rozstrzygnięcie w przedmiocie wyznaczenia obrońcy z urzędu. Termin ten nie jest terminem zawitym. Jeśli więc dojdzie do jego uchybienia i w konsekwencji do wydania negatywnej decyzji dotyczącej wyznaczenia obrońcy z urzędu dla podejrzanego, to nic nie stoi na przeszkodzie temu, aby po zgromadzeniu wszystkich niezbędnych dokumentów do należytego wykazania okoliczności z art. 78 § 1 k.p.k., ponownie złożyć wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu, który na skutek zmiany okoliczności powinien zostać merytorycznie rozpoznany.

Jeśli oskarżonemu (podejrzanemu) odmówi się wyznaczenia obrońcy z urzędu bez wezwania go do wykazania, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, to mamy wtedy do czynienia z przedwczesnym nieuwzględnieniem wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu. Przez to podejrzany (oskarżony) jest pozbawiony prawa do żądania wyznaczenia obrońcy, a to z kolei może mieć wpływ na treść przyszłego wyroku. Niesłuszna odmowa wyznaczenia obrońcy z urzędu w trybie art. 78 § 1 k.p.k. nie zawsze musi skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku. Taki skutek powstaje, gdy zostanie wykazane, że w konkretnym przypadku mogła mieć wpływ na treść wyroku. Dodatkowo musi być spełniona przesłanka z art. 437 § 2 zdanie 2 k.p.k. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy obrona jest obligatoryjna.

Okoliczność, że podejrzany (oskarżony) otrzymał rentę lub emeryturę nie oznacza, że wniosek o przyznanie adwokata z urzędu jest niezasadny. Przesłanką ustanowienia obrońcy z urzędu nie jest bowiem brak jakichkolwiek dochodów.

Bardzo często zdarza się, że oskarżony, któremu został wyznaczony obrońca z urzędu, ustanowił również obrońcę z wyboru. W takiej sytuacji z chwilą uzyskania informacji o tym, sąd w postanowieniu powinien odwołać wyznaczonego wcześniej obrońcę z urzędu.

Bardzo często też obrona z wyboru przekształca się w obronę z urzędu. Ma to miejsce, gdy obrońca z wyboru wypowie obronę, a biorąc pod uwagę okoliczności danej sprawy jest ona obligatoryjna (np. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do poczytalności oskarżonego).

Jak już wspomniano w praktyce skazani często składają wnioski o wyznaczenie następnego obrońcy z urzędu, gdy poprzedni nie znalazł podstaw do wniesienia kasacji lub złożenia wniosku o wznowienie postępowania.

Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeśli się okaże, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Dokonuje tego w formie postanowienia, które podlega zaskarżeniu w formie zażalenia do innego równorzędnego składu sądu (art. 78 § 2 Kodeksu postępowania karnego). Cofnięcie obrońcy z urzędu może mieć np. miejsce, gdy po jego wyznaczeniu okaże się, że w rzeczywistości nie było podstaw do jego wyznaczenia, ponieważ sytuacja majątkowa i uzyskiwane dochody przez oskarżonego (podejrzanego) były na tyle wysokie, że mógł on bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny ponieść koszty obrony.