Kiedy oskarżony musi mieć obrońcę?
Prokurator występuje z wnioskiem o wyznaczenie obrońcy z urzędu, jeśli w postępowaniu przygotowawczym zostaną stwierdzone okoliczności uzasadniające obronę obligatoryjną. Obrońcę z urzędu wyznacza prezes sądu lub referendarz sądowy. Z kolei w postępowaniu sądowym czyni to z urzędu prezes sądu lub referendarz sądowy, a w wypadku stwierdzenia na rozprawie okoliczności uzasadniających obronę obligatoryjną obrońcę z urzędu wyznacza sąd procedujący w sprawie.
Oskarżony musi mieć obrońcę, gdy:
- nie ukończył 18 lat;
- jest głuchy, niemy lub niewidomy;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny;
- sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę.
Osoba głucha, niema, niewidoma
Aby oskarżony mógł skorzystać z obrony obligatoryjnej nie musi być całkowicie głuchy. Istnieje pogląd zgodnie, z którym za głuchego uważa się osobę dotkniętą tylko przytępieniem słuchu. Wystarczy, jeśli oskarżony nie dosłyszy w takim stopniu, że z tego powodu może dojść do nieporozumienia lub braku dokładnego zorientowania w tym, co inne osoby mówią w jego obecności.
Osobą niemą jest natomiast osoba, która dotknięta jest wszystkimi postaciami afazji, przy której występuje niemożność czytania, mimo że nie ma problemów ze wzrokiem. Należy podkreślić, że jako osoby wymagające obligatoryjnej obrony uznawane są osoby jąkające się.
Natomiast niewidomym jest osoba, której wzrok uniemożliwia osobiste odczytanie sporządzonych w postępowaniu dokumentów.
Stan zdrowia psychicznego
Aby przyjąć, że zachodzi uzasadniona wątpliwość, o której mowa w pkt 3 i 4 nie jest konieczne, by wątpliwość w tym zakresie miała charakter ewidentny. Wystarczy tylko uprawdopodobnić wystąpienie tych okoliczności. Nie chodzi tu o jakiekolwiek lub czyjekolwiek wątpliwości, ale o wątpliwości organu procesowego, które wynikają z obiektywnych przesłanek. Wątpliwości te muszą być oparte o konkretne okoliczności ustalone w danej sprawie i muszą z nich wynikać. W zależności od stadium postępowania organem tym jest sąd lub prokurator. Podkreślić należy, że nie każda wątpliwość dotycząca stanu psychicznego oskarżonego skutkuje uruchomieniem instytucji obrony obligatoryjnej. Wątpliwość ta musi być bowiem uzasadniona, a zatem poparta takimi okolicznościami, które odbierane na zewnątrz przemawiają za możliwością wystąpienia u oskarżonego zakłóceń w stanie zdrowia psychicznego w chwili czynu lub w toku procesu karnego.
Może się zdarzyć sytuacja, w której podejrzany (oskarżony) będzie w pismach procesowych kierowanych do organu procesowego przejawiał aktywność procesową (np. składać wnioski dowodowe, które pozornie mogą świadczyć o możliwości samodzielnej obrony, a w rezultacie dowodzą braku prowadzenia rozsądnej obrony). Przez obronę rozsądną należy rozumieć rozważne i rozsądne podejmowanie decyzji, zdolność do trafnego i rzeczowego oceniania sytuacji i odpowiadającego tej ocenie zachowania się.
Należy podkreślić, że dopuszczenie dowodu z opinii biegłych lekarzy psychiatrów o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego jest równoznaczne z istnieniem „uzasadnionej wątpliwości” co do jego poczytalności i skutkuje obligatoryjną obroną.
Wspomnieć trzeba, że samo uzależnienie od alkoholu nie jest samodzielną przesłanką wyznaczenia obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 Kodeksu postępowania cywilnego. Ten rodzaj uzależnienia nie oznacza, że istnieją wątpliwości co do poczytalności oskarżonego (podejrzanego), ale informacje o uszkodzeniach mózgu niewątpliwie powinny budzić wątpliwości co do poczytalności oskarżonego. Sąd powinien więc skontrolować stan jego zdrowia psychicznego, a to obliguje do wyznaczenia mu obrońcy z urzędu. Tak samo sam fakt zażywania narkotyków nie budzi automatycznie wątpliwości co do stanu psychicznego. Ocena istnienia wątpliwości co do poczytalności oskarżonego (podejrzanego) powinna być dokonywana na podstawie całego materiału dowodowego i wszystkich okoliczności sprawy. Także samo tylko oświadczenie oskarżonego (podejrzanego), że leczył się psychiatrycznie, ale niepoparte żadnym dowodem, nie powoduje jeszcze uzasadnionych wątpliwości co do jego poczytalności. Niezwykle istotną rolę w ustaleniu, czy w przypadku oskarżonego zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności, odgrywają jego wyjaśnienia. Chodzi tu zwłaszcza o sposób ich składania (np. sposób wypowiedzi oraz odbiegające od normy zachowanie osoby przesłuchiwanej mogą sprawić, że powstaną uzasadnione wątpliwości, o których mowa w art. 79 § 1 pkt 3 Kodeksu postępowania karnego).
Inne przypadki wyznaczenia obrońcy z urzędu
Obrońcę z urzędu wyznacza się także np. w celu wzięcia udziału w przesłuchaniu podejrzanego przed zastosowaniem tymczasowego aresztowania (art. 249 § 5 k.p.k.) lub w razie złożenia przez oskarżonego wniosku o skazanie bez przeprowadzenia postępowania dowodowego (art. 378 § 1 k.p.k.).
Ile trwa obrona obligatoryjna?
Obrona ma charakter obligatoryjny tylko tak długo, jak długo występują okoliczności, które ją uzasadniają. Obrona obligatoryjna musi więc trwać przez cały czas istnienia uzasadniających ją okoliczności. W przypadku, gdy przyczyną uzasadniającą ustanowienie obrony z urzędu były wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, obrona jest niezbędna przez cały czas występowania owych wątpliwości. Jeśli wątpliwości zostaną usunięte – obrona traci charakter obligatoryjny.
Opinia biegłych lekarzy psychiatrów
Opinię o stanie zdrowia psychicznego podejrzanego (oskarżonego) wydają biegli psychiatrzy. Powinna ona zawierać stwierdzenie dotyczące poczytalności podejrzanego (oskarżonego) w chwili czynu oraz stwierdzenie dotyczące jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego, a zwłaszcza wskazanie, czy stan ten pozwala mu na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny.
Spełnienie przesłanek z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 Kodeksu postępowania karnego zobowiązuje sąd do wydania orzeczenia, w którym mówi, że udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Sąd może to uczynić tylko wtedy, gdy zostaną łącznie spełnione następujące przesłanki:
1) sąd uzna opinię sporządzoną przez biegłych psychiatrów za uzasadnioną, czyli taką, która nie będzie budzić wątpliwości;
2) czyn nie został popełniony w warunkach co najmniej znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem;
3) stan zdrowia psychicznego podejrzanego (oskarżonego) pozwala na udział w prowadzonym postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny.
W takim wypadku prezes sądu lub sąd zwalnia obrońcę z jego obowiązków. Nie czyni tego jednak, gdy zachodzą inne okoliczności przemawiające za tym, aby podejrzany (oskarżony) miał obrońcę wyznaczonego z urzędu.