Pełnomocnik jako druga strona czynności prawnej
Zasadniczo pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w imieniu mocodawcy. Kodeks cywilny wprowadza więc zakaz czynności prawnych „z samym sobą”. Zakaz ten dotyczy sytuacji, gdy:
-
pełnomocnik jest jednocześnie stroną oraz przedstawicielem drugiej strony czynności prawnej,
-
pełnomocnik umocowany przez obie strony czynności prawnej działa w imieniu obu z nich,
-
pełnomocnik jednej strony czynności prawnej jest jednocześnie drugą stroną tej czynności, która nie działa osobiście, ale przez pełnomocnika,
-
jedna strona czynności prawnej jest reprezentowana przez pełnomocnika substytucyjnego ustanowionego przez jej pełnomocnika będącego jednocześnie drugą stroną tej czynności.
We wszystkich powyższych przypadkach interesy mocodawcy są szczególnie narażone na nielojalność pełnomocnika. W takiej sytuacji powstaje więc potrzeba ochrony, którą zapewnia art. 108 Kodeksu cywilnego.
Zakaz dokonywania przez pełnomocnika czynności z samym sobą może być wyłączony przez samego mocodawcę w treści oświadczenia o udzieleniu pełnomocnictwa. Przyjmuje się, że uchylenie zakazu jednoczesnego reprezentowania obu stron tej samej czynności prawnej wymaga, aby wyłączenie takie nastąpiło w obu pełnomocnictwach udzielonych przez strony. Zakaz z art. 108 Kodeksu cywilnego pozostaje aktualny, jeśli tylko jedna ze stron umocowała swojego pełnomocnika do dokonania czynności prawnej z osobą reprezentowaną przez tego samego pełnomocnika.
Pełnomocnik może dokonać czynności prawnej „z samym sobą”, jeśli ze względu na jej treść wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. W przypadku czynności, w których obie strony miałyby być reprezentowane przez tego samego pełnomocnika ustawowy wyjątek od zakazu dokonywania czynności „z samym sobą” dotyczy sytuacji, w których treść czynności prawnej dokonywanej przez pełnomocnika wyłącza możliwość naruszenia interesów któregokolwiek z mocodawców.
O braku zagrożenia dla interesów mocodawcy należy rozstrzygać nie w oparciu o samą treść czynności prawnej, ale biorąc pod uwagę wszystkie jej skutki przewidziane w art. 56 Kodeksu cywilnego, a więc uwzględniając treść stosunku prawnego.
Uzasadnione jest stwierdzenie, że wyjątek ten zachodzi tylko wtedy, gdy czynność prawna, która ma być dokonana przez pełnomocnika nie stanowi zagrożenia dla interesów mocodawcy dlatego, że obiektywnie rzecz biorąc danego rodzaju czynność nie może prowadzić do kolizji interesów mocodawcy i pełnomocnika, a nie dlatego, że kolizja taka nie powstaje w konkretnym przypadku w odniesieniu do zindywidualizowanego pełnomocnika i mocodawcy.
Umocowanie do odbioru świadczeń
Przepis art. 109 Kodeksu cywilnego stanowi, że przepisy działu IV o przedstawicielstwie stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy oświadczenie woli ma być złożone przedstawicielowi.
W prawie cywilnym wyróżnia się przedstawicielstwo czynne oraz bierne. Zależy to od tego, czy umocowanie dotyczy składania oświadczeń woli, czy ich odbioru. Zgodnie z odesłaniem zawartym w omawianym przepisie do przedstawicielstwa biernego należy stosować odpowiednio przepisy art. 95-108 Kodeksu cywilnego.
Odpowiednie stosowanie przepisu art. 95 § 2 Kodeksu cywilnego przesądza, że odbiór oświadczenia woli przez przedstawiciela biernego pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. W momencie złożenia oświadczenia wobec przedstawiciela skutki te powstają w sferze prawnej reprezentowanego.
W myśl ogólnej reguły działania przedstawiciela, odbiór oświadczenia woli przez przedstawiciela biernego pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego tylko wtedy, gdy odbiór świadczeń następuje w imieniu mocodawcy, a więc gdy osoba składająca to oświadczenie wie, że ma do czynienia z osobą działającą w cudzym imieniu.