Pełnomocnik w procesie karnym. Kto może go ustanowić?

Oskarżony może ustanowić obrońcę. Natomiast pełnomocnika może ustanowić inna osoba (art. 87 § 1 Kodeksu postępowania karnego). Taką inną osobą jest oskarżyciel posiłkowy lub oskarżyciel prywatny, a w postępowaniu przygotowawczym również pokrzywdzony (art. 299 § 1 Kodeksu postępowania karnego). Mogłoby się wydawać, że pełnomocnika może także ustanowić oskarżyciel publiczny, ponieważ jest stroną inną niż oskarżony. Należy jednak odrzucić taką możliwość, ponieważ zarówno prokurator, jak i inny organ państwowy nie może działać w procesie za pośrednictwem pełnomocnika. Prokurator działa bowiem osobiście, a inny oskarżyciel publiczny przez swoich pracowników. Ustanowienie pełnomocnika nie jest obowiązkowe. Nie występują bowiem sytuacje, które wymagałyby korzystania z pomocy profesjonalnego podmiotu.

Z pomocy pełnomocnika może także korzystać:

  1. Pokrzywdzony w prcesie karnym może ustanowić pełnomocnika.przedstawiciel ustawowy lub faktyczny opiekun, jeśli pokrzywdzony jest małoletni albo ubezwłasnowolniony całkowicie lub częściowo (art. 51 § 2 k.p.k);
  2. faktyczny opiekun, jeśli pokrzywdzonym jest osoba nieporadna (w szczególności ze względu na wiek lub stan zdrowia) (art. 51 § 3 k.p.k.);
  3. osoby najbliższe dla oskarżyciela posiłkowego lub osoby pozostające na jego utrzymaniu – w przypadku jego śmierci (art. 58 § 1 k.p.k.);
  4. osoby najbliższe dla oskarżyciela prywatnego lub osoby pozostające na jego utrzymaniu – w przypadku jego śmierci (art. 61 § 1 k.p.k.);
  5. oskarżony, który dochodzi odszkodowania za niesłuszne skazanie, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, jak również osoby, którym przysługuje prawo do odszkodowania w przypadku śmierci oskarżonego (art. 556 § 3 k.p.k.);
  6. osoba, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu domagająca się od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji (w razie śmierci tej osoby ustanowić pełnomocnika może również małżonek, dzieci oraz rodzice tej osoby).

Pełnomocnika może również ustanowić osoba niebędąca stroną, ale tylko wtedy, gdy wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu. Osobami takimi mogą być np.:

1) pokrzywdzony w zakresie:

  • zgłoszenia wniosku o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody tytułem środka kompensacyjnego lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,

  • zgłoszenia sprzeciwu co do wniosku o wydanie wyroku skazującego na posiedzeniu, wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego, wydanie na rozprawie wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego,

  • udziału jego pełnomocnika w posiedzeniu, na którym przesłuchuje się małoletniego, który nie ukończył 15 lat,

  • udziału jego pełnomocnika w posiedzeniu, na którym przesłuchuje się pokrzywdzonego przez przestępstwo określone w art. 197-199 Kodeksu karnego,

  • udziału w posiedzeniach w przedmiocie warunkowego umorzenia postępowania, wydania wyroku skazującego, wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego,

  • udziału w rozprawie w przedmiocie wydania wyroku skazującego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego,

  • złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku warunkowo umarzającego postępowanie, wydanego na posiedzeniu,

  • wniesienia apelacji od wydanego na posiedzeniu wyroku warunkowo umarzającego postępowanie,

  • złożenia wniosku o podjęcie warunkowo umorzonego postępowania.

2) kierownik organu zobowiązanego do wyjaśnień, na którego nałożono karę pieniężną za nieudzielenie ich w wyznaczonym terminie;

3) osoba, której prawa naruszono przez wydanie postanowienia dotyczącego przeszukania, zatrzymania rzeczy lub w przedmiocie dowodów rzeczowych i inne czynności z tym związane;

4) zatrzymany;

5) osoba, która udziela poręczenia majątkowego, której ze względu na grożący przepadek stanowiących przedmiot poręczenia lub ściągnięcia wartości majątkowych może być potrzebna ochrona w procesie karnym;

6) osoba, która może złożyć zażalenie na postanowienie lub zarządzenie wydane w związku ze stosowaniem kar porządkowych;

7) osoba, która w toku postępowania przygotowawczego może złożyć zażalenie na postanowienie, zarządzenie lub czynność naruszającą jej prawa;

8) osoba uprawniona do złożenia prośby o ułaskawienie;

9) świadek, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowanie i któremu przysługuje prawo odmowy zeznań;

10) świadek koronny lub anonimowy;

11) świadek (w szczególności, gdy może stać się podejrzanym a potem oskarżonym);

12) biegły w sytuacji, gdy dochodzi od organu procesowego należnego mu wynagrodzenia;

13) osoba podejrzana, której pełnomocnik w razie potrzeby podejmuje w jej interesie czynności podobne do tych, jakie podejmuje obrońca w interesie podejrzanego.

Na ustanowienie pełnomocnika przez stronę musi zgodzić się organ procesowy. Jego kontrola ogranicza się do sprawdzenia, czy osoba ustanawiająca pełnomocnika jest stroną, czy osoba ustanowiona ma prawo wykonywania zawodu adwokata lub radcy prawnego.

Inaczej sprawa wygląda z ustanowieniem pełnomocnika przez osobę niebędącą stroną. Sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator ocenia, czy obrona interesu tej osoby wymaga ustanowienia przez nią pełnomocnika (art. 87 § 3 Kodeksu postępowania karnego). Sąd może odmówić dopuszczenia do udziału pełnomocnika wydając w tym przedmiocie postanowienie, a prokurator – zarządzenie.