Przedstawiciele ustawowi w procesie karnym
Wśród przedstawicieli ustawowych należy wyróżnić:
1) osoby reprezentujące z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich (do ukończenia 18 roku życia) albo ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo (art. 51 § 2 k.p.k.).
Przedstawicielami zgodnie z art. 51 § 2 Kodeksu postępowania karnego i art. 98 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego są:
-
rodzice (jeśli dziecko jest pod władzą rodzicielską obojga rodziców, to każde z nich jest jego przedstawicielem ustawowym);
-
opiekun faktyczny (osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje);
-
opiekun prawny, wyznaczony przez sąd opiekuńczy zgodnie z art. 145 i następne kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
Przedstawiciel, o którym mowa może działać osobiście albo przez pełnomocnika. Ma on zatem wszystkie uprawnienia strony. Może więc dokonywać również czynności niekorzystnych dla pokrzywdzonego (np. cofnąć środek odwoławczy, wniosek dowodowy, czy też zaniechać złożenia środka odwoławczego).
2) osobę, pod której pieczą pozostaje osoba nieporadna będąca pokrzywdzonym.
Nieporadność może wynikać z wieku lub stanu zdrowia. Taka osoba może wykonywać prawa pokrzywdzonego (art. 51 § 3 Kodeksu postępowania karnego). Zatem uprawnienia przedstawiciela ustawowego nabywa osoba, która wyrazi wolę wykonywania praw pokrzywdzonego.
3) osoby reprezentujące z mocy ustawy oskarżonego nieletniego (do 17 roku życia) lub ubezwłasnowolnionego (art. 76 k.p.k.).
Należy podkreślić, że są to te same osoby co przedstawiciele pokrzywdzonego. Inny jest z kolei zakres ich uprawnień. Jest on bowiem ograniczony do czynności procesowych korzystnych dla oskarżonego (np. wnoszenie środków zaskarżenia, składanie wniosków i ustanowienie obrońcy). Przedstawiciel nie pozbawia jednak oskarżonego samodzielnego działania. Nieletni oskarżony może zatem składać wnioski procesowe niezależnie od swego przedstawiciela ustawowego. Sam może nawet wnieść środek zaskarżenia.
Nie wiadomo jednak, czy może zawsze sam ustanowić obrońcę, ponieważ podstawą pełnomocnictwa procesowego jest umowa z adwokatem lub radcą prawnym wykonującym zawód indywidualnie (w kancelarii), ze spółką, a w przypadku adwokata również z zespołem adwokackim. Treścią takiej umowy jest między innymi zobowiązanie się klienta do poniesienia kosztów pomocy adwokata/radcy prawnego. Adwokat, radca prawny lub kierownik zespołu adwokackiego może więc zażądać potwierdzenia umowy z nieletnim, który ukończył 13 lat, przez rodziców i opiekuna prawnego.
W praktyce rola takiego przedstawiciela ustawowego ma ogromne znaczenie w postępowaniu poprawczym w sprawach nieletnich. Ustanowienie obrońcy zasadniczo należy wtedy do rodziców lub opiekunów nieletniego.